Split (wł. Spalato), położony nad Morzem Adriatyckim na niewielkim półwyspie, stolica żupani splicko-dalmatyńskiej, jest drugim co do wielkości miastem Chorwacji pod względem liczby mieszkańców (ok. 180 tys.). Składa się z 27 dzielnic. Jest ważnym miastem przemysłowym Dalmacji oraz ośrodkiem komunikacyjnym. W mieście działają: port lotniczy, dworzec kolejowy i terminal promowy. Znajduje się tam też węzeł komunikacji drogowej.

Pierwszą osadą w okolicach dzisiejszego Splitu była założona na początku naszej ery ilirsko-grecka miejscowość Aspalathos. Jej nazwa pochodzi od porastającej okolicę rośliny o wyrazistym zapachu. Osadę tę podbili Rzymianie w Iw., zakładając prowincję Iliricum, której stolicą została Salonae (dziś Solin), którego nazwa pochodzi od wydobywanej w okolicy soli (łac. sal). W Iw. Rzymianie zbudowali w Salonae amfiteatr, teatry, świątynie, łaźnie i forum, było w tym czasie najbogatszym i najludniejszym miastem środkowego wybrzeża Adriatyku. Około 240r. urodził się w nim późniejszy cesarz rzymski Dioklecjan. Od VIw. Salona była siedzibą arcybiskupstwa. Obecnie Solin jest przedmieściem Splitu, zachowując administracyjnie samodzielność.

Rzymianie zmienili nazwę Aspalathos na Spalatum (od łac. palatium - nazwa używana dla określenia starożytnego lub średniowiecznego głównego budynku zamku, pałacu cesarza, króla lub biskupa).

W latach 295–305 cesarz Dioklecjan zbudował w mieście swoją rezydencję, w której miał zamiar osiąść po zamierzonej na 305r. abdykacji. Dioklecjan był jedynym cesarzem rzymskim, który dobrowolnie zrzekł się władzy, odchodząc na "emeryturę". Po jego śmierci pałac stał się swoistym hotelem dla rzymskiej elity. Kiedy w pierwszej połowie VIIw. na Salonę i Spaletum napadli Awarowie (przodkowie Węgrów) i Słowianie i je puścili z dymem, uciekinierzy schronili się w pałacu. Najeźdźcy nie zdołali sforsować dioklecjanowskich murów, w których ocaleni pozostali, zamieniając budowlę w miasto. Pałac Dioklecjana w Splicie jest jedynym w świecie, który de facto dał początek temu miastu.

W 395r. Spalatum znalazło się na terenie Bizancjum. W 1069r. miasto włączono do Chorwacji, a w 1105r. zostało przejęte przez Węgry. W średniowieczu cieszyło się znaczną autonomią, dzięki czemu mogło rozwijać się gospodarczo. W XIII i XIVw. rozrosło się poza mury pałacu Doklecjana. W 1420r. Wenecjanie podbili Split wraz z całą Dalmacją. Ich polityka nie sprzyjała wzrostowi gospodarczemu, toteż miasto nieco podupadło. Za czasów Wenecjan, w obawie przed tureckimi atakami, wzniesiono mury obronne. Po upadku Wenecji Split, podobnie jak większa część Dalmacji, przypadł w 1797r. Austriakom, którzy rezydowali w nim, z przerwą podczas panowania Napoleona na początku XIXw., do końca I wojny światowej. Od 1918r. Split należał do Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, w 1929r. znalazł się w Jugosławii. W latach 1941–1943 był pod okupacja włoską. Po II wojnie światowej nastąpił gwałtowny rozwój przemysłu. Po okresie przynależności do socjalistycznej Jugosławii od 1991r. Split należy do niepodległej Chorwacji.

Pałac Dioklecjana (chorw. Dioklecijanova palača) został tak zdemolowany na przestrzeni wieków, że dzisiaj właściwie go nie widać. Warto wiedzieć, że obecne kamienne uliczki Starówki były kiedyś korytarzami kolosalnego kompleksu pałacowego, a placyki - komnatami. Obecnie pałac tworzy centrum miasta Split, w obrębie pałacowych murów mieszka około 3 tys. osób. W 1979r. pałac wraz z zabytkowym centrum Splitu został wpisany na Listę Swiatowego Dziedzictwa UNESCO.

Pałac wzniesiono z białego wapienia z wyspy Brač, miejscowych tufów i cegły wypalanej w Salonie, jak również z włoskich i greckich marmurów, a dla ozdoby sprowadzono z Egiptu granitowe kolumny i sfinksy wyrzeźbione w XVw.p.n.e.

Wodę do pałacu dostarczano z Salony, z krótkiej, zaledwie czterokilometrowej, ale zasobnej w wodę rzeki Jadro, za pomocą 9-kilometrowego akweduktu, którego część zachowała się do dziś.

Budowla została zaplanowana na wzór castrum romanum (warownego obozu rzymskiego), na prostokącie o wymiarach 215m długości i 181m szerokości, co daje około 39000m². Całość otaczały mury obronne dochodzące do 26m wysokości i 2m grubości, z czterema basztami narożnymi i dodatkowymi dwunastoma, umiejscowionymi przy bramach i w środkowych częściach muru, pomiędzy bramami. Jedynie południowa, nadmorska ściana nie była umocniona. Od tej strony bok kompleksu pałacowego stanowił kolumnowy portyk, umożliwiający długie spacery wzdłuż nadbrzeża.

W każdej z czterech ścian były potężne bramy wejściowe: od strony zachodniej – Brama Żelazna (Porta Ferrea), północnej – Brama Złota (Porta Aurea), wschodniej – Brama Srebrna (Porta Argentea), południowej – Brama Brązowa (Porta Aenea). Głównym wejściem do budowli była Brama Złota, najbardziej okazała. Srebrną Brama, podobna do Złotej, była mniej okazała. Jej piętro zdobiły nisze i cztery otwory okienne, a z istniejących niegdyś dwóch ośmiokątnych wieżyczek ocalała dolna kondygnacja. Najmniejszą była Brama Brązowa, służyła bowiem tylko cesarzowi i służbie.

Zabudowania przecinały dwie wewnętrzne ulice: cardo – podłużna (pn-pd) i decumanus – poprzeczna (wsch-zach), wzdłuż których ustawiono szeregi kolumn. Ulica poprzeczna dzieliła pałac na części: północną i południową. W północnej części mieściły się pomieszczenia dla służby i wojska, a południową część pałacu zajmowały prywatne apartamenty cesarza i jego rodziny.

Współcześnie ulica poprzeczna to ul. Dioklecijanova, zaś podłużna to dwie ulice: w części wschodniej to ul. Poljana kraljice Jelene, a w zachodniej - ul. kralja Petra Krešimira IV.

Przy skrzyżowaniu głównych ulic był usytuowany pałacowy dziedziniec - perystyl (wewnętrzny dziedziniec lub ogród, otoczony portykiem kolumnowym), w kształcie prostokąta o wymiarach 35 × 13m. Wzdłuż jego dłuższego boku ciągnie się rząd sześciu granitowych kolumn korynckich, połączonych łukami i zdobionych kamiennym fryzem. Zachował się balkon nad perystylem, gdzie pokazywał się cesarz, skąd przemawiał do poddanych.

Po wschodniej stronie perystylu znajdowało się wzniesione jeszcze za życia cesarza mauzoleum. Była to budowla na planie ośmioboku, otoczona kolumnadą, do jej wnętrza prowadził portyk od strony ulicy podłużnej. W VIIIw. mauzoleum przebudowano na katedrę św. Dujama (chor. katedrala Svetoga Dujma, ang. Cathedral of St. Domnius), dziś główną świątynię rzymskokatolickiej archidiecezji splitsko - makarskiej w Chorwacji. Wejście do mauzoleum znajdowało się w miejscu obecnej dzwonnicy, a pilnowały go cztery egipskie sfinksy i lwy. Jeszcze kilka lat temu oryginalny sfinks, którego powstanie datowano na IIw.p.n.e., stał przed katedrą narażony na deszcz, skwar i dotyki ciekawskich turystów. Dopiero niedawno poddano go konserwacji, a na jego miejscu umieszczono kopię.

Wewnątrz zachowały się dwa rzędy korynckich kolumn oraz fryz z medalionami, przedstawiającymi Dioklecjana, jego żonę Priscę, córkę Walerię, Hermesa Psihopomposa (przewodnika dusz) oraz sceny myśliwskie.

Paradoksem jest fakt, że mauzoleum cesarza, który wsławił się jako jeden z największych prześladowców wczesnych chrześcijan, stało się chrześcijańską katedrą pod wezwaniem świętego, który zginął za przyczyną samego Dioklecjana. Dzisiaj św. Dujam jest patronem Splitu, a przekształcenia mauzoleum w kościół dokonał pod koniec VIIIw. pierwszy tutejszy arcybiskup.

Katedra całkowicie zachowała architekturę ośmiokątnej budowli. W XIIIw. otrzymała kamienną ambonę oraz monumentalne, dwuskrzydłowe, drewniane odrzwia, wyrzeźbione przez Andriję Buvina w 1214r. w orzechowym drewnie. Bardzo ciekawe są romańskie sceny z życia Chrystusa, przedstawione na dwudziestu ośmiu polach, a same drzwi mają wymiary 3,5m×5m.

Ołtarz główny pochodzi z XIIIw., a sklepienie nad nim pokrył malowidłami Matej Pončun.

Z lewej strony zachował się wyrzeźbiony w 1448r. przez Juraja Dalmatinaca ołtarz św. Anastazego (chorw. sv. Staš) z wyróżniającą się partią "Biczowanie Chrystusa". Niezwykłość tej sceny polega na tym, że zazwyczaj biczowany Jezus ukazywany jest jako potulnie znoszący katorgę męczennik, tutaj natomiast wyrywa się oprawcom, co sugeruje przeżywanie męki przez człowieka, nie - Boga.

Romańskie stalle (drewniane lub kamienne ławki ustawione w prezbiterium) z XIIIw. są najstarszymi na terenie całej Dalmacji.

Pod katedrą znajduje się krypta, która w okresie późniejszym zamieniona została w kaplicę św. Łucji.

Nieopodal ołtarza jest wejście do katedralnego skarbca, w którym znajdują się bogate zbiory srebrnych i złotych naczyń liturgicznych z różnych okresów, a w archiwum bezcenne rękopisy, niektóre w głagolicy, m.in ewangelia z VIIIw.

Katedra przykryta jest kopułą, wewnątrz której niegdyś znajdowała się piękna mozaika.

Wysoka, biała dzwonnica (chorw. zvonik Svetoga Dujma), wysoka na 61m, o koronkowej, konstrukcji była wznoszona w romańsko - gotyckim stylu od XIII do XVIw.. Na przełomie XIX i XXw. groziło jej zawalenie, toteż w 1908r. rozebrano ją i zbudowano ponownie. Ze szczytu roztacza się cudowny widok na Starówkę i okolice.

Kilkadziesiąt metrów na zachód od perystylu, przy ul. sv. Ivana Krstitelja, mieści się dawna świątynia Jowisza, przekształcona w 1493r. w chrześcijańskie baptysterium. Do czasów dzisiejszych zachowały się: stary egipski sfinks bez głowy, płyty nagrobne, schody, kasetonowe sklepienie, sarkofagi arcybiskupa Jana z Rawenny z końca VIIIw. oraz arcybiskupa Laurentego z XIw., płyta z rzeźbą św. Dujama z 1427r., rzeźba Jana Chrzciciela dłuta Ivana Meštrovicia oraz XI-wieczna chrzcielnica z rzeźbionymi płytami. Na jednej z płyt można dojrzeć chorwackiego króla, prawdopodobnie Zvonimira, na tronie, trzymającego w ręku jabłko jako symbol władzy, a obok niego poddanego.

Od południowej strony perystylu znajdowało się wejście do cesarskich apartamentów, prowadzące przez cylindryczny przedsionek - westybul (obszerny, reprezentacyjny przedpokój, przedsionek przy wejściu do pałacu, rezydencji, stanowiący połączenie głównego wejścia z innymi pomieszczeniami i mieszczący schody paradne), zbudowany na planie koła, przykryty kopułą. Dostojeństwa dodawały mu cztery granitowe kolumny, wspierające tympanon (wewnętrzne trójkątne pole frontonu, gładkie lub wypełnione rzeźbą), między którymi zmieściły się dwie, postawione w średniowieczu, kaplice: Gospa od Pojasa (1544r.) i Gospa od Začeća (1650r.). W westybulu jest świetna akustyka, dlatego współcześnie często odbywają się w nim koncerty kameralne.

Po obu stronach westybulu znajdowały się pomieszczenia mieszkalne, dzisiaj prawie niewidoczne. Z południowych apartamentów cesarskich ocalały jedynie zewnętrzna ściana, dziś sprytnie wkomponowana w nadmorski bulwar oraz potężne podziemia, które przez wieki mieszkańcom służyły za składowisko nieczystości miejskich. Ich oczyszczanie zaczęto dopiero w 1956r. Jest to ciąg malowniczych piwnic z kamiennymi łukami, do których można zejść z perystylu, po stromych schodach w dół. Nad wielką piwnicą były kiedyś komnaty. W ich kamiennych podłogach wykuto dziury do wylewania nieczystości. Na południe od katedry (dawniej mauzoleum) znajdują się ledwie widoczne pozostałości rzymskich łaźni i sal jadalnych. Ozdobą są ocalałe fragmenty pałacowych kolumn, drewniana rura do przesyłania wody i ciężki marmurowy blat - część cesarskiego stołu. Z północnych koszar nic nie pozostało.

W miejscu, gdzie mieściła się cesarska sypialnia, znajduje się dziś Muzeum Etnograficzne (chorw. Etnografski muzej), założone w 1910r. Ma ponad 20 tys. eksponatów: tradycyjne stroje, ludowe instrumenty muzyczne, broń, biżuterię.

W pobliżu Złotej Bramy znajdują się ruiny kościoła św. Eufemii (chorw. sv. Efemie) z XIw. oraz kaplica św. Arnira z 1445r., wzniesiona przez Juraja Dalmatinca, który również ozdobił ołtarz i sarkofag wewnątrz.

Za Złotą Bramą, czyli już poza obrębem pałacu Dioklecjana, zwraca dziś uwagę potężny pomnik Grzegorza z Ninu (chor. Grgur Ninski), biskupa Ninu w Xw., który propagował liturgię w języku chorwackim. Statua jest jedną z wizytówek miasta, stworzoną przez Ivana Meštrovicia. Podobno dotknięcie dużego palca u lewej nogi przynosi szczęście. Posąg stał pierwotnie w perystylu pałacu cesarza Dioklecjana. Podczas II wojny światowej został przeniesiony przez wojska włoskie poza miasto.

Idąc dawną ulicą poprzeczną na zachód, dochodzi się do słabo widocznej Żelaznej Bramy, przy której stoi pałac Cindro z XVIIw., stanowiący wspaniały przykład architektury barokowej.

Tuż za Żelazną Bramą leży średniowieczne centrum gospodarcze Splitu - Plac Ludowy (chorw. Narodni trg, zwany też Pjaca). Patrząc na bramę od jego strony, dostrzec można interesujący XV-wieczny zegar słoneczny, który na tarczy posiada pełne 24 godziny.

Najciekawszym budynkiem przy placu jest dawny Ratusz (chorw. Stara gradska vijećnica) z loggią parterze, wzniesiony w 1443r. w stylu gotyckim.

Obok Ratusza stoją dwie wspaniałe budowle: pałac Karepić z XVIw. oraz gotycki pałac Cambij z XVw.

W południowo - zachodnim narożniku pałacu Dioklecjana położony jest średniowieczny Plac Braće Radiča (chorw. Trg Braće Radiča). Znajduje się na nim wysoka baszta (chorw. Hrovojeva Kula), zbudowana na planie ośmiokąta, będąca jedynym śladem po potężnym zamku, zbudowanym przez wenecjan w XVw. po zdobyciu Splitu oraz pomnik Marka Marulicia, żyjącego w latach 1450-1524 pisarza i uczonego.

W tej samej części miasta wznosi się barokowy pałac Milesi (chorw. Palača Milesi) z XVIIw., monumentalny, trzypiętrowy budynek, reprezentatywny przykład architektury mieszkalnej w Splicie w okresie XVII-XVIIIw. Południowa fasada przypomina projekty weneckiego pałacu autorstwa włosko - szwajcarskiego architekta Domenico Rossi. Jest jednym z najpiękniejszych i najbardziej monumentalnych barokowych pałaców w Dalmacji. Obecnie mieści się w nim Instytut Pracy Naukowej i Artystycznej w Splicie (chorw. Zavod za znanstveni i umjetnički rad u Splitu).

Poza murami pałacu Doklecjana jest dużo innych obiektów, wartych obejrzenia, m.in. zabytkowe kościoły z IX – XVw. W kościele św. Franciszka (chorw. sv. Frane) z XVw. zachowały się oryginalne romańsko - gotyckie krużganki otaczające ogród oraz wyposażenie głównie barokowe z najcenniejszym krucyfiksem z XVw. Znajdują się w nim nagrobki najznakomitszych obywateli miasta, m.in archidiakona Tomasza, pierwszego dalmatyńskiego historyka, pisarza Marku Marulića i kompozytora Ivana Lukačica.

Muzea w Splicie:

Muzeum Miejskie (chorw. Gradski muzej), zlokalizowane w północno - wschodniej części pałacu, przy dzisiejszej ul. Papalićevej, w późnogotyckim pałacu Papaliciów z loggią i wewnętrznym dziedzińcem.

Muzeum Archeologiczne (chorw. Arheološki muzej) - Ekspozycja dotyczy głównie znalezisk z czasów rzymskich i wczesnochrześcijańskich.

Muzeum Chorwackich Zabytków Archeologicznych (chorw. Muzej hrvatskih arheoloških spomenika) - Wystawa dotyczy głównie czasów rządów średniowiecznych władców chorwackich.

Galeria Meštrovicia - Zgromadzono w niej dzieła tego sławnego rzeźbiarza. Samo muzeum mieści się w willi Ivana Meštrovicia, którą wraz ze znajdującymi się tam pracami artysta na kilka lat przed śmiercią podarował państwu. Bilet wstępu upoważnia także do zwiedzenia pobliskiej kaplicy z drewnianymi płaskorzeźbami wykonanymi przez Meštrovicia.

ZOO i Muzeum Przyrodnicze (chorw. Prirodoslovni muzej), urządzone na wzgórzu Marjan, na zachód od miasta.

Muzeum Morskie (chorw. Pomorski muzej) mieści się w dawnej fortecy przy ul. Glagoljaška.

Obala Hrvatskog narodnog preporoda, którą potocznie nazywa się Riva, to nadmorska promenada, prowadząca pod murami dawnego pałacu rzymskiego.

W Splicie znajdują się trzy duże obiekty sportowe.

Spaladium Arena, nowoczesna, wielofunkcyjna hala sportowa, jest częścią kompleksu Spaladium Centar. Jej budowę rozpoczęto 4 września 2007r., a otwarcie nastąpiło 27 grudnia 2008r. Została wybudowana z myślą o organizacji Mistrzostw Świata w Piłce Ręcznej 2009, których gospodarzem była Chorwacja. Hala mieści 10941 widzów. Ze względu na swoją wielkość, funkcjonalność oraz położenie w samym centrum miasta, Spaladium Arena może być obiektem wielu ważnych wydarzeń sportowych, kulturalnych, biznesowych; koncertów, targów, wystaw, kongresów itp.

Dvorana Gripe to przeznaczona do koszykówki hala sportowa, w której swoje mecze rozgrywa drużyna KK Split. Hala może pomieścić 3,5 tys. widzów.

Poljud (oficjalna nazwa: Gradski stadion u Poljudu) to wielofunkcyjny stadion, drugi pod względem wielkości w Chorwacji, po Maksimirze w Zagrzebiu. Jego pojemność wynosi 35 tys. widzów. Na obiekcie swoje mecze rozgrywa Hajduk Split, jeden z największych klubów piłkarskich w Chorwacji. Stadion nazywany jest przez mieszkańców Splitu jako "Poljudska ljepotica" albo "piękność z Poljud". Stadion został wybudowany w 1979r. na igrzyska śródziemnomorskie, które odbyły się w Splicie w tamtym roku. Wtedy jego pojemność wynosiła 55 tys. widzów. Otwarcia stadionu dokonał sam Josip Broz Tito. Najwyższą frekwencję - 62 tys. osób - zanotowano w 1982r. podczas meczu Hajduka Split z ich odwiecznymi rywalami Dinamo Zagrzeb, kiedy to obie drużyny walczyły o tytuł mistrza Jugosławii. W 1990r. obiekt był areną lekkoatletycznych mistrzostw Europy, a w 2010r. odbył się tu puchar interkontynentalny.

Na stadionie Poljud często odbywają się także koncerty muzyczne. Jedne z najbardziej znanych i zapamiętanych w Chorwacji koncertów to jugosłowiańskie odpowiednik Live Aid (koncerty rockowe, zorganizowane 13 lipca 1985r. przez Boba Geldofa oraz Midge'a Ure'a w celu zebrania funduszy dla głodujących w Etiopii) w 1985r., Mišo Kovača w 1993r., Marko Perkovicia-Thompsona w 2002r. oraz Iron Maiden w 2008r.